Johannes Marten (Joop) den Uijl (Hilversum, 9 augustus 1919 – Amsterdam, 24 december 1987) was een Nederlands politicus. Hij was van 1967 tot 1986 de politiek leider van de Partij van de Arbeid en van 1973 tot 1977 minister-president van Nederland. Zijn achternaam luidde officieel 'Den Uijl', maar hij gebruikte altijd de spelling 'Den Uyl'.

Den Uyl had als leider grote aanhang. Hij werd in het algemeen gekarakteriseerd als idealistisch en bevlogen, maar ook eerder polariserend dan samenbindend. Hij wordt gezien als een belangrijke representant van het idee van de maakbare samenleving. Naast waardering was er ook ontevredenheid over zijn beleid, bijvoorbeeld over de opgelopen staatsschuld, hoewel deze ook onder volgende kabinetten opliep.

Jeugd en loopbaan
Den Uyl werd geboren in een gereformeerd gezin. Zijn vader Johannes was winkelier en mandenmaker en overleed toen Den Uyl tien jaar was. Hij bezocht van 1931 tot 1936 het Christelijk Lyceum in Hilversum. Als middelbare scholier gaf hij in twee opstellen blijk van sympathie voor Nazi-Duitsland van de jaren dertig. Hij zag daar "een herboren, zelfbewust volk, dat in eensgezindheid om den Führer [was] geschaard". In dezelfde opstellen gaf hij echter ook zijn afkeer weer voor de jodenvervolging en de rassenleer. Gedurende zijn latere school- en vroegere studententijd, werd Den Uyl geboeid door het gedachtegoed van Verdinaso (Verbond van Dietse Nationaal-Solidaristen), opgericht door de West-Vlaamse intellectueel Joris Van Severen. Deze in Nederland kleine politieke beweging streefde naar een autoritaire Heel-Nederlandse staat. Of Den Uyl ook sympathiseerde met de beweging is niet bekend. Na de middelbare school studeerde hij economie aan de Universiteit van Amsterdam. Hij was actief lid van de studentenvereniging SSRA. In 1939 volgde hij een zomercursus in de stad Kiel in Nazi-Duitsland.

Toen Duitsland in 1940 Nederland binnenviel, nam Den Uyl innerlijk uit overtuiging duidelijk afstand van de nazi's, aldus zijn biografe Anet Bleich. In de loop van de oorlog keerde hij zijn gereformeerde achtergrond langzaam de rug toe. Het kwam tot een definitieve breuk toen een joodse vriendin op transport werd gezet. Den Uyl beschouwde zichzelf vanaf toen als agnost. In de eerste helft van 1942 behaalde hij te Amsterdam nog zijn doctoraalexamen. Tot het einde van de bezetting op 6 mei 1945 was hij ambtenaar bij het Rijksbureau Prijsvorming Chemische Producten (RB PCP) van het departement van Economische Zaken in Den Haag. In die periode kwam hij in contact met de illegale Parool-groep en was hij medewerker van het illegale blad De Nieuwe Vrijheid. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij journalist bij Het Parool en Vrij Nederland. Van januari 1949 tot 1963 was hij directeur van de Wiardi Beckman Stichting, het wetenschappelijk bureau van de PvdA.

Politiek
In 1953 werd Den Uyl lid van de gemeenteraad van Amsterdam. Dat zou hij blijven tot 1965. In 1956 werd hij tevens lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal (tot 1963). Als wethouder voor Economische Zaken van de gemeente Amsterdam (1963-1965) was Den Uyl voorstander van grootschalige projecten. Twee van de projecten waar hij zich het sterkst voor inzette, namelijk de creatie van de nieuwe stadswijk Bijlmer en de vestiging van petrochemische industrie in Amsterdam, bleken achteraf een mislukking. Na een periode als wethouder werd hij minister van Economische Zaken in het kabinet-Cals. In deze functie maakte hij een begin met de sluiting van de kolenmijnen in Limburg. Omdat Anne Vondeling zich impopulair had gemaakt als minister van Financiën werd Den Uyl aangewezen als de nieuwe lijsttrekker. De verkiezingen die volgden op de Nacht van Schmelzer verloor hij.

Van 1967 tot 1973 was hij fractieleider van de PvdA in de Tweede Kamer. Hij was de premier van het eerste schaduwkabinet. In een confrontatie met de VVD en de confessionele partijen wilde het progressieve schaduwkabinet voldoende macht via de stembus veroveren om een ambitieus programma van sociale hervormingen door te voeren.

In diezelfde periode kreeg Den Uyl als partijleider binnen de partij te maken met de vernieuwingsbeweging Nieuw Links. Deze beweging vond dat koers van de partij te onduidelijk en conservatief was. De vernieuwers wensten een linkser standpunt, en eveneens herbezinning op de relatie tot het wetenschappelijk marxisme. Den Uyl vond wel dat ze een aantal oppervlakkige ideeën hadden, maar ging niet de confrontatie aan. In plaats daarvan probeerde hij ruimte te creëren voor de jongeren.

Kabinet-Den Uyl
Het kabinet Den Uyl luidde een periode in van buitengewone groei van de staatsschuld (bron:CBS)Van 1973 tot 1977 was Den Uyl minister-president in het kabinet-Den Uyl. In deze periode werd hij geconfronteerd met een olieboycot door Arabische olieproducerende landen als gevolg van het Nederlandse standpunt in de Jom Kipoeroorlog. Met de oliecrisis werd voor het eerst duidelijk dat de economische groei die Nederland kende vanaf eind jaren 50 niet oneindig was. De eerste barsten in de maakbare samenleving werden zichtbaar. Den Uyl meende: Het wordt nooit meer zoals het geweest is. Het kabinet besloot tot distributie van benzine en stelde een autoloze zondag in.

Tijdens deze kabinetsperiode werd Den Uyl geconfronteerd met de Lockheed-affaire. Hij werd door velen geprezen om de wijze waarop hij deze affaire rond Prins Bernhard afhandelde. Een tweede vergelijkbare affaire rond Northrop werd door hem geheimgehouden.

Verder werden in deze jaren onderhandelingen gevoerd met een Surinaamse delegatie over onafhankelijkheid van dat land. Deze werd op 25 november 1975 een feit en leidde tot een grote stroom immigranten uit dat land. Den Uyl, Pronk en De Gaay Fortman speelden in die onderhandelingen een cruciale rol.

Val van het kabinet
In maart 1977 viel het kabinet door een onoverbrugbaar meningsverschil tussen de KVP en de progressieve partijen over de grondpolitiek. Ook de houding van de PvdA-fractie jegens Van Agt ten tijde van de zaak-Menten zou een rol gespeeld hebben.

De PvdA ging de verkiezingen in onder de leus "Kies de minister-president". Die verkiezingen werden overschaduwd door de treinkaping bij De Punt. De PvdA won ten koste van de kleine linkse partijen tien zetels en had met 53 zetels de grootste fractie ooit. Een tweede kabinet-Den Uyl lag dus in de lijn der verwachting. Aangezien een coalitie met de VVD vooraf al uitgesloten was, zou voor een nieuwe regering weer samengewerkt moeten worden met het nieuw gevormde CDA. Na 208 dagen van moeizame onderhandelingen mislukte de formatie met deze partij echter. Van Agt ging vervolgens met de VVD in zee en vormde het kabinet Van Agt-Wiegel. De verhouding tussen Den Uyl en Van Agt zou altijd verstoord blijven.

Terug in de oppositie
Onder Den Uyls leiding voerde de PvdA oppositie van 1977 tot 1981. Bij de daarop volgende verkiezingen verloor de PvdA negen zetels, het CDA één en de VVD twee. Grote winnaar van de verkiezingen was D66 onder Jan Terlouw, die van zes naar zeventien zetels ging.

D66 en de PvdA gingen de onderhandelingen in met het CDA - voor beide was de VVD uitgesloten. Na een moeizame formatie volgde een weinig succesvol kabinet met Van Agt als premier. Den Uyl werd vicepremier en minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Dit kabinet-Van Agt II hield het maar 8 maanden vol en stond bekend als het 'vechtkabinet'. De relatie tussen met name Van Agt en Den Uyl was zo gespannen, dat het kabinet al van meet af aan gedoemd was te mislukken.

Nogmaals oppositie
In 1982 werd vervolgens een kabinet van CDA en VVD geformeerd. Den Uyl werd opnieuw fractieleider van de PvdA en zou dat blijven tot 1986. Inmiddels was de strijd om zijn opvolging losgebarsten. Deze werd tenslotte gewonnen door oud-vakbondsleider Wim Kok.

Persoonlijk
Den Uyl was vanaf 1944 gehuwd met Liesbeth van Vessem. Ze kregen tussen 1946 en 1965 vier dochters en drie zonen, door cabaretier Wim Kan ooit schertsend "de Uylskuikens" genoemd. Hun dochter Saskia (1946) was tussen 1994 en 2006 fractielid van de PvdA in de Tweede Kamer, dochter Barbara (1949) is filmmaakster en zoon Xander (1953) is bondssecretaris van de ABVAKABO.

In 1985 ontving Den Uyl van zijn Alma Mater, de Universiteit van Amsterdam, een eredoctoraat. Tot die tijd werd Den Uyl wel aangeduid met "de doctorandus uit Buitenveldert". Joop den Uyl overleed in 1987 op 68-jarige leeftijd aan een hersentumor.

Onderscheidingen
Grootofficier in de Orde van Oranje-Nassau (9 september 1982)
Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau (11 april 1978)
Eremedaille voor Voortvarendheid en Vernuft van de Huisorde van Oranje (19 september 1974)
Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw (5 december 1966)
Grootofficier in de Ere-Orde van de Palm (Suriname)