Berta Helene Amalie (Leni) Riefenstahl (Berlijn, 22 augustus 1902 – Pöcking, 8 september 2003) was een Duits cineaste en fotografe. Zij begon haar carrière als danseres.

Regisseur
Riefenstahls films over de Neurenbergse partijdagen ("Der Sieg des Glaubens" uit 1933, "Triumph des Willens" uit 1934 en "Tag der Freiheit - Unsere Wehrmacht" uit 1935) en de Olympische Spelen in Berlijn ("Olympia" uit 1936) zijn bekend vanwege de technische innovatie, maar ook omdat ze gemaakt zijn in opdracht van de minister van propaganda Joseph Goebbels en de nazi-ideologie uitdragen.

Riefenstahl werd in de filmwereld bekend door haar vernieuwende vormen: de Olympische duikers werden gefilmd zonder vaste objecten (zoals de duikplank) in beeld. De kijker, die indertijd nog niet gewoon was aan dergelijk cameragebruik, zag een compleet andere, vrije kijk op de wereld. Olympia is verder opvallend door de technische perfectie: geavanceerd camerawerk, verrassende suggestieve montage, gebruik van slow motion en actieve onderwaterfotografie. De bijzondere combinatie van beeld en muziek valt op en in het tweede deel wordt de esthetiek van de sportende mens benadrukt, o.a. in de sequens van het schoonspringen voor heren.

Werken

Actrice
Wege zu Kraft und Schönheit - Ein Film über moderne Körperkultur 1926
Der Heilige Berg, 1926
Der Große Sprung, 1927
Das Schicksal derer von Habsburg, 1928
Der Weiße Hölle vom Piz Palü, 1929
Stürme über dem Mont Blanc, 1930
Der Weiße Rausch, 1931
Das Blaue Licht, 1932
SOS Eisberg, 1933
Tiefland, 1954

Regisseur
Das Blaue Licht, 1932 co-regisseur: Bela Balazs
Der Sieg des Glaubens, 1933
Triumph des Willens, 1934
Tag der Freiheit - Unsere Wehrmacht, 1935
Olympia (Deel 1 bekend als Fest der Völker, deel 2 als Fest der Schönheit, 1938
Die Hexe von Santa-Maria (Das blaue Licht "tweede versie") 1951
Tiefland, 1954
Impressionen unter Wasser, 2002

Fotograaf
The Last of the Nuba (Harper, 1974; St. Martin's Press, 1995, ISBN 0312136420)
The People of Kau (Harper, 1976; St. Martin's Press herdruk, 1997, ISBN 0312169639)
Vanishing Africa (Harmony 1e Amerikaanse uitgave, 1988, ISBN 051754914X)
Africa (Taschen, 2002, ISBN 3822816167)
Riefenstahl Olympia (Taschen, 2002, ISBN 382281945X)

Schrijver
Kampf in Schnee und Eis (Leibzig, 1933)
Hinter den Kulissen des Reichparteitags-Films (München, 1935)
Schönheit im olympischen Kampf (Berlin, 1937)
Die Nuba (München, 1973)
Die Nuba von Kau (1976)
Korallengärten (München, 1978)
Mein Afrika (München, 1982)
Memoiren (München, 1987)
Wunder unter Wasser (München, 1990)
 

Latere kritiek
Riefenstahls films kregen na de Tweede Wereldoorlog, een stigma: controversieel omdat de documentaires in opdracht van de nazi's waren gemaakt en zij, zoals architect Albert Speer, haar talent ten dienste stelde van de verheerlijking van Hitler en diens regime (1933-1945). Na een reeks processen werd zij vrijgesproken van medeplichtigheid aan het nazi-beleid en kreeg slechts het etiket Mitläuferin opgekleefd. Ze bleef tot het einde van haar dagen alle verantwoordelijkheid afwijzen en toonde geen berouw. Wat ze zich niet wilde herinneren, verdrong zij. Er kwam nochtans aan het licht dat zij gedurende de oorlog zigeuners uit een concentratiekamp had opgevorderd om te figureren in haar film Tiefland. Zij was zelfs die figuranten persoonlijk gaan monsteren op hun uiterlijk. Ook nadat later bleek dat het merendeel van deze "acteurs" was omgekomen in het concentratiekamp Dachau, bleef zij ontkennen.

Na de oorlog kon zij geen financiering meer krijgen voor filmprojecten en verdiende jarenlang een karige boterham als fotografe.
Later ontdekte ze in Soedan de Nuba's die ze uitgebreid op de gevoelige plaat vastlegde. Tijdschriften als Life en National Geographic toonden interesse voor haar camerawerk. Dit ontlokte aan Susan Sontag een genadeloze kritiek in haar essay toen zij het had over het fascinerende fascisme van Riefenstahl nieuwe werk. Sontag zag verbanden tussen het in beeld brengen van de Afrikanen door Riefenstahl en het toenmalig heersende schoonheidsideaal van de nazi's. Er bleek ondertussen niets te zijn veranderd.

Verder ontpopte zij zich als fervente diepzeeduikster en filmde met haar onderwatercamera onderwaterfauna en vissen. In dat verband merkte ze later op: "Zelfs mijn vissen zullen ze fascistisch gaan vinden!". Zij zei steevast: "Ik ben een artieste, politiek heeft mij nooit geïnteresseerd."

Triumph des Willens (1934, over een NSDAP-partijdag)
Deze film overstijgt het genre documentaire omdat de cineaste achteraf gespeelde scènes monteert tussen echte beelden van de partijdag om een gerichte boodschap over te brengen. In dit geval dat heel Duitsland al in 1934 bereid was Hitler te volgen in zijn avontuur met daarbij de gescandeerde woorden: "Hier stehen wir, wir sind bereit, wir tragen Deutschland in die neue Zeit. Deutschland!" Met als afsluiting: "Ein Volk!, ein Reich!, ein Führer!" waarbij achtereenvolgens een adelaar, het hakenkruis en Hitler in beeld komen. Dit is geen academische vraag want onder een groot deel van de bevolking bestond aanvankelijk veel twijfel over de nieuwe machthebbers. De populariteit van de NSDAP bereikte in 1934 een dieptepunt (zie Willem Melching en Marcel Stuivenga in "Ooggetuigen van het Derde Rijk").

De openingssequens waarin de schaduw van het vliegtuig, waarmee Hitler zal landen minuten lang getoond wordt, is een ware vondst. Boodschap: de "Redder des Vaderlands" komt als geroepen uit de hemel gezonden. Ook de bedachte découpage van de verschillende kort op elkaar volgende shots in Speers stadion, waarbij de "Duitse Jeugd" reikhalzend uitkijkt naar de komst van de Führer, is veelzeggend. Na de oorlog verklaarde Riefenstahl nochtans in een interview over deze film: "Not a single scene is staged... It is history, pure history".

Deze film werd verplicht vertoond in alle Duitse scholen in de jaren dertig. Hitler en Goebbels waren zich met andere woorden sterk bewust van de "Macht der Beelden".

Olympia (1938, over de Berlijnse Olympische Spelen van 1936):
eerste deel: Fest der Völker
tweede deel: Fest der Schönheit
De artistieke kwaliteiten van deze films zijn niet omstreden; wel werden enkele films achteraf negatief besproken omdat ze als nazi-propaganda gebruikt konden worden. Zelf heeft ze ook steeds volgehouden de ware aard van het regime niet te hebben beseft toen ze de documentaires maakte en uitsluitend esthetische doeleinden te hebben nagestreefd. Ten aanzien van "Olympia" heeft ze opgemerkt dat ze zelfs enigszins in conflict met het regime raakte doordat ze nadrukkelijk beelden van de overwinning van zwarte sporters toonde.

Indertijd werd geen expliciet bezwaar werd gemaakt tegen de films. Daar is ook het voortdurend terugkerende beeld van de wapperende vlaggen met hakenkruisen en de telkens terugkerende beelden van de Führer — tegenwoordig een vast onderdeel van sportverslaggeving bij grotere evenementen.

Opgemerkt is dat de sportwereld van Riefenstahl van een verstilde, ijselijke schoonheid is. Bij haar kennen sporters geen emoties, geen geluk of teleurstelling, geen vermoeidheid. Zij zijn hun lichamen waarop de cineaste verliefd is. De machtige handen van een basketballer; de gespierde dij van een poedelnaakte "Speerwerper", de gewelfde armen van een turnster die op de balk een spagaat maakt zonder dat daarbij ook maar één gewatergolfd haarlokje in de war komt. Dit is de toevoeging aan de cinematografie.

Leni Riefenstahl ontkende tot aan haar dood dat de films Der Sieg des Glaubens (1933) en Tag der Freiheit (1935) net als Triumph des Willens (1934) echte films over NSDAP partijcongressen van haar hand waren. Voor een beschrijving van Der Sieg des Glaubens in het Nederlands.

Werken over Leni Riefenstahl
bibliografie
In het Nederlands is er één monografie over de cineaste verschenen van Thomas Leeflang: Leni Riefenstahl (Baarn, 1991). Het boek werd bewerkt en opnieuw uitgegeven, eerst in 2000, later in in 2003, net na de dood van de cineaste onder de titel "Gevallen voor de Führer" (Soesterberg, 2003). In 2006 verscheen van Thomas Leeflang "Leni Riefenstahl - de macht van het beeld / de onmacht van het woord" (uitgeverij Aspekt Soesterberg). De eerder genoemde edities van de monografie zijn nu uitgebreid tot wat gezien kan worden als de eerste Nederlandstalige Riefenstahl-biografie.

documentaires
Een meer dan drie uur durende documentaire over en met de de cineaste werd in de jaren 90 op de Vlaamse en Nederlandse openbare omroep uitgezonden: Die Macht der Bilder (Ray Müller, 1993) De Vlaamse omroep zond in een reeks Hitlers vrouwen "Leni Riefenstahl" uit, een Duitse documentaire film van Guido Knopp uit 1998.

Bibliografie
Sklar,Robert.Film, an international history of het medium", Harry N. Abrams, Inc., Publishers,New York, 1993, 560 blz, vele afbeeldingen.
Willem Melching en Marcel Stuivenga, Ooggetuigen van het Derde Rijk, Uitg Bert Bakker, 214 blz.
Steven Bach, Leni. Leven en werk van Leni Riefenstahl, vertaling, De Bezige Bij, 464 blz.
Jurgen Trimborn, Leni Riefenstahl. Een Duitse carrière, vertaling, Meulenhoff, 438 blz.
Holger Lodahl,Leni Riefenstahls Tiefland - Ein nachvollziehbare Freisprechung für Leni Riefenstahl?, Duitstalig, Grin-verlag